تیمچه قم شاهکار معماری طاق ضربی
در هفتمین شماره از پرونده خبری سیمای گردشگری قم به معرفی بازار و تیمچه قم به عنوان یادگاری از دوره قاجار می‌پردازیم.
به گزارش پایگاه خبری سبز البرز، بازارها در گذشته نه‌چندان دور تاریخ ایران علاوه بر اینکه فضایی برای دادوستد و تجارت بوده نقش‌های متعددی از جمله نقش اجتماعی، اقتصادی و مذهبی داشتند. بازارهای سنتی با محوریت مکانی در شهرهای بزرگ و ایجاد پل ارتباطی میان عناصر دیگر شهر و نزدیک بودن به کالبدهای تاریخی چون تکایا، مساجد، کاروانسراها، همواره راه‌های پرتردد بوده است. معماری زیبا و منحصر به فرد بازارهای ایرانی، آن‌ها را به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل کرده‌است.
یکی از این جاذبه‌ها، بازار قم با مجموعه‌ای از راسته، چهار سوق، سرا و تیمچه جزئی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود. این مجموعه شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار باز می‌گردد و از سوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از اقلیم کویری قم است.
تهویه و نور رسانی بازار از طریق دریچه‌هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده، صورت می‌گیرد. این دریچه‌ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب مشاهده می‌شوند. ترکیب نوری که از سقف می‌تابد و حجم گنبدی سقف، فضایی دلنشین به وجود می‌آورد. مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت آجر، گل و سنگ فراهم آمده است.
علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی است که مجتمع تجاری بدون سقف هستند و معمولاً به تجارت عمده می‌پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آن‌ها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آن‌ها است. بخش‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود در آن جای گرفت.
در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و بازار نو احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه‌ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد. در سال‌های نخست دوره پهلوی نیز بر مبنای ضرورت‌های تجاری موجود، بخش‌هایی به بازار نو افزوده شد.
این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت. بازار قم تیمچه‌ها، سراها و مکان‌های دیگری را هم دربر می‌گرفت. حدود پنجاه سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان‌های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت‌هایی از آن برای همیشه از میان رفت. در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش بازار کهنه و بازار نو برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد.
مساجد موجود در بازار قم با توجه به مقدم بودن وظایف مذهبی مسلمانان بر دیگر امور، کاربری خود را از گذشته‌های دور تاکنون حفظ کردند. علاوه بر مسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرار دارد، در بازار کهنه و نو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله‌های اندک برای تامین نیازهای معنوی کسبه و بازاریان و مشتریان و ساکنان اطراف بازار وجود دارد تا با شنیدن بانگ اذان در کوتاه ترین زمان به ادای نماز بپردازند.
اساسا مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای وارد شوندگان مطرح است تا با ذکر یاد خدا وارد بازار شوند و هنگام نماز یاد خداوند آن‌ها را از کم فروشی، تقلب و بی عدالتی باز دارد. همین امر موجب حضور توام بازار و مسجد طی قرون متمادی شده است. مسجد روابط روحی و معنوی حیات اجتماعی را تامین می‌کند و بازار روابط اقتصادی جامعه را حیات می‌بخشد.
مساجد موجود در بازار قم عبارتند از مسجد مسگرها، مسجد ملا جعفر، مسجد امام حسین(ع) و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها، مسجد رضویه، مسجد میدان کهنه (پامنار) و دو مسجد نمازخانه‌ای در بازار کهنه.
در نتیجه تحولات اجتماعی – اقتصادی دهه‌های اخیر، به تدریج کالبد سنتی بازار متحول شده و فضاهای جدید و آراسته بافت سنتی بازار را بر هم زده است. در بازار نوسه پاساژ قائم، حجت و بوعلی سینا جایگزین بخش‌هایی از بناهای قدیمی شدند.
تیمچه بازار
تیمچه بازار از شاهکارهای معماری بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجاریه است که سرپنجه خالقش اثری شاخص و ارزشمند از معماری اسلامی و ایرانی را چون نگینی در قلب این بازار برای سالیان دراز برجای گذاشته است.
استاد حسن معمار باشی قمی در سال ۱۳۰۱ ه. ق. در عهد ناصری طراحی و اجرای این اثر کم نظیر که نمونه‌اش را می‌توان در تیمچه امین الدوله در کاشان و تیمچه حاجب الدوله تهران مشاهده کرد، انجام داد.
بر اساس اسناد و مدارک موجود از این اثر، بانی ساخت بنا از ابتدا، این تیمچه را جهت تجارت فرش ساخته و رونق تجاری تیمچه بزرگ قم در آن زمان نشان دهنده درایت و نیاز بازار بوده است.
ساخت طاق تیمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر ۱۶ متر و ارتفاع ۱۵ متر به واقع یکی از شاهکارهای معماری در بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجار است. این بنا متشکل از دو بخش تیمچه و سرا است که فضای صحن و حجره‌ها در قسمت تیمچه و کارگاه‌های رفوگری و حیاط پشتی در فضای سرا قرار دارد. ورودی این فضا نیم هشتی است با صحن مرکزی به مساحت ۳۸۵ متر به شکل مستطیل که دو سوم از کل تیمچه را در بر گرفته و با سه طاق گنبدی پوشیده شده است.
در زیر پوشش طاق می‌توان تزیینات باشکوهی از گچبری را مشاهده کرد که حاکی از مهارت در تزیینات و هندسه مبتکرانه آن است. صحن مرکزی دو طبقه حجره را داراست که اکثر آن‌ها به تجارت فرش اختصاص یافته است و شامل ۲۷ حجره در همکف و ۱۵ حجره در طبقه فوقانی با درهای چوبی و تزیینات ظریف می‌شود.
هماهنگی و هارمونی در به کارگیری رنگ‌های متنوع نشان از ذوق معمار آن دارد. از سویی تقارن فضاهای تیمچه بیننده را از گنگی و عدم درک بنا رهایی می‌بخشد و این شیوه نظام مندی بنا سبب جذب افراد به مرکز صحن تیمچه می‌شود. هماهنگی معماری بنا با اقلیم شهر باعث شده فضای صحن در فصول مختلف مطبوع بوده و فضایی جهت تلطیف سرمای زمستان و گرمای تابستان فراهم شود.
استفاده از نور از روزنه‌های سه گنبد تیمچه و نیز نورگیرهایی که در قسمت بدنه تعبیه شده‌اند، بسیار شایان توجه است به طوری که نورپردازی بنا و تزیینات وابسته به معماری، فضایی بدیع را ایجاد کرده است. این تیمچه حیاطی به وسعت ۸۵ متر به شکل مستطیل و با سکوهایی در اطراف دارد. تزیینات این بخش آجری، بسیار زیبا و منقش است که باعث شده فضا از حالت یکنواختی خارج شود.